Зеҳни сунъӣ (Artificial Intelligence, AI) як соҳаи информатика ва илми компютерӣ мебошад, ки мақсади асосии он сохтани системаҳои ҳисоббарории қодир ба иҷрои вазифаҳоест, ки барои инсонҳо зеҳни маъруфро талаб мекунанд. Бо истифода аз усулҳои алгоритмӣ ва таҳлили маълумот, зеҳни сунъӣ кӯшиш мекунад, ки қароргирӣ, омӯзиш, ташхис ва таҳрири шабоҳатҳо ва таърифҳои воқеиро, ки дар мубодила ва фаҳмидани дунё кӯмак мекунад, таъмини беҳтар кунад.
Зеҳни сунъӣ ба истифодаи алгоритмҳо, амсилаҳо ва усулҳои статистикӣ барои таҳияи системаҳо ва барномаҳое ишора мекунад, ки метавонад амалҳои зеҳнии инсонро такрор кунад. Он барои амал кардани вазифаҳои гуногун, ки талабот ба фаҳмидан, таҳлил ва муносибат бо маълумотро доранд, истифода мешавад. Ба таваҷҷӯҳ ба раванди рушд, ЗС ин соҳаи зиёде аст, ки ба таври назариявӣ ва амалие ба воситаи алгоримтҳо ва омӯзиши мошинӣ кӯшиш мекунад барои зиндагии беҳтар ва шиддатноктар эҷод кардани қарорҳо.
Мақсади зеҳни сунъӣ таҳияи алгоритмҳо ва амсилаҳое мебошад, ки метавонанд зеҳни инсонро тақлид кунанд ва вазифаҳои гуногунро ҳал кунанд. Ба вуҷуд овардани системаҳои зеҳни сунъӣ барои иҷрои вазифаҳое, ки ҳарчанд барои инсонҳо осон ва табиӣ мебошанд, барои мошинҳо ва алгоритмҳо бо истифода аз усулҳои дарёфт ва таҳлил маълумот, омӯзиш ва истилоҳот, қароргирӣ ва дигар вазифаҳои иншоотӣ имконпазир аст. Ба ҳамин тартиб, вазифаҳои асосие, ки зеҳни сунъӣ барои иҷрои онҳо таҳия мешавад, аз ҷумла:
• Омӯзиш: Омӯзиши мошинӣ ва таҳлили маълумот барои дастрас кардани маълумоти ҷиддӣ ва омӯзиши нағз.
• Фаҳмиши забони табиӣ: Таҳрири забон ва фаҳмидани муҳтавои матн ё овоз барои мусоидат ба муҳокима ва муносибат бо инсон.
• Қабули қарорҳо: Амсилаҳои таҳлили маълумот барои қабули қарорҳои мустақил ва мувофиқ дар соҳаҳои гуногун, аз ҷумла тиҷорат, тиб ва амният.
• Ҷарроҳии фосилавӣ: Технологияҳои ҷарроҳӣ дар соҳаҳои тиббӣ бо истифода аз роботҳо ва техникаи дақиқ барои амали ҷарроҳӣ.
• Идоракунии роботҳо: Роботҳо барои иҷрои вазифаҳои гуногун, аз ҷумла автоматизатсияи корхонаҳо ва муҳити хона.
• Идоракунии нақлиёт бе ронанда: Мошинҳои худидорашаванда ва системаҳои нақлиёти интеллектуалӣ барои идоракунии ҳаракати нақлиёт.
• Идоракунии ҳавопаймоҳо бе сарнишин: Ҳавопаймоҳои бе сарнишин ва системаҳои идоракунии худкор барои амалиёти ҳавоӣ.
Зеҳни сунъӣ (ЗС) ба се гурӯҳи асосӣ ҷудо мешавад, ки ҳар кадоме дорои хосиятҳои худ ва имкониятҳои муайян мебошад. Ин гурӯҳҳо инҳоянд:
Зеҳни сунъии заиф (ё маҳдуд): Зеҳни сунъии заиф (ё маҳдуд) системаҳои махсусгардонидашударо дар бар мегирад, ки барои иҷрои вазифаҳои мушаххас ва муайян пешбинӣ шудаанд. Ба ин категория системаҳои маъруфи имрӯза, мисли ёварони овозӣ (Siri, Alexa), чат-ботҳо (ChatGPT, Gemini), системаҳои тавсиявӣ (Netflix, YouTube), ва мошинҳои худидорашаванда (Tesla) шомил мешаванд. Ин системаҳо танҳо вазифаҳои муайянро иҷро мекунанд, ки онҳоро барои онҳо барномарезӣ кардаанд ва бо истифода аз алгоритмҳо ва моделҳои омӯзиши мошинӣ маълумотро коркард мекунанд.
Зеҳни сунъии қавӣ: Зеҳни сунъии қавӣ, ки ҳамчунин як консепсияи назариявӣ аст, сеҳни сунъӣ аст, ки қодир мебошад мисли инсон фикр кунад, омӯхтани таҷриба ва истифодаи дониш дар соҳаҳои гуногун. Зеҳни сунъии қавӣ бояд қодир бошад, ки қарорҳои гуногун дар соҳаҳои маҷмӯӣ, аз қабили тиб, тиҷорат ва иқтисод, барномарезӣ кунад.
Зеҳни сунъии аз инсон болотар: Зеҳни сунъии аз инсон болотар як идеяи назариявӣ аст, ки мегуянд, ки зеҳни сунъӣ метавонад аз ақли инсонӣ ҳам баландтар бошад. Ҳамин тавр, аз назаре, ки пешниҳод менамояд, зеҳни сунъӣ метавонад дар ҳар як соҳа қарорҳо қабул намояд, ки ҳама гуна вазифаҳоро иҷро кунад, ки ҳар як система ё шахс метавонад иҷро кунад, ва имкониятҳои ин зеҳн бештар аз иқтидори инсон хоҳад буд. Бо вуҷуди ин, чунин зеҳни сунъӣ ҳанӯз дар амал татбиқ нашудааст.
Зеҳни сунъӣ дар амалиёт: Имрӯзҳо, зеҳни сунъӣ дар ҳама ҷо вуҷуд дорад ва дар соҳаҳои гуногун истифода мешавад. Системаҳои муосири зеҳни сунъӣ, ба монанди (ChatGPT), ёварони овозӣ (Siri, Alexa), системаҳои тавсиявӣ (Netflix, YouTube), худидорашавандаҳо дар мошинҳо (Tesla) ва дигарон, танҳо вазифаҳои мушаххасро иҷро карда метавонанд. Ин системаҳо мафҳуми зеҳни инсонро пурра намефаҳманд, балки барои иҷрои вазифаҳои муайян аз алгоритмҳо ва моделҳои омӯзиши мошинӣ истифода мекунанд.
Чӣ гуна амсилаҳои математикӣ дар системаҳои зеҳни сунъӣ истифода мешаванд?
1. ChatGPT (амсилаи забонӣ):
o Истифодаи амсилаҳои нейронӣ (Transformer-based models, ба монанди GPT).
o Ҳисобҳои эҳтимолӣ ва алгебра барои таҳлили матн.
2. Siri, Alexa (ёварони овозӣ):
o Истифодаи амсилаҳои шинохти овоз (Speech-to-Text, NLP).
o Алгоритмҳои омӯзиши амиқ (Deep Learning) барои фаҳмидани фармонҳои овозӣ.
3. Netflix, YouTube (системаҳои тавсия):
o Алгоритмҳои таҳлили маълумот ва тахмингуии (Collaborative Filtering, Neural Networks).
o Омӯзиши мошинӣ барои тавсияи филмҳо ва видеоҳо.
4. Tesla (нақлиётҳои худидорашаванда):
o Истифодаи шабакаҳои нейронӣ барои шинохти объектҳо.
o Ҳисоби математикии масирҳо ва амсилаҳои оптимизатсионӣ барои идоракунии нақлёт.
Мафҳуми омӯзиши мошинӣ: Омӯзиши мошинӣ як соҳаи зеҳни сунъӣ мебошад, ки ба таҳияи алгоритмҳо ва амсилаҳое машғул аст, ки қодиранд аз таҷриба омӯзанд ва бе барномаи мушаххас қарор қабул кунанд. Ба ҷойи барномарезии дақиқ, системаҳои омӯзиши мошинӣ маълумоти зиёдеро коркард карда, қоидаҳо ва намунаҳоро худкор муайян мекунанд.
Навъҳои омӯзиши мошинӣ:
1. Омӯзиши назоратшаванда: Вақте ки система аз маълумоти омӯзишӣ, ҷавобҳои дурустро меомӯзад.
2. Омӯзиши беназорат: Вақте ки система худ қоидаҳоро аз маълумот меомӯзад.
3. Омӯзиши тақвиятӣ: Вақте ки система тавассути санҷиш ва хато беҳтар мешавад (масалан, роботҳои бозӣ).Мисолҳои омӯзиши мошинӣ:
• Шинохти чеҳраҳо дар телефонҳо.
• Пешгӯии обу ҳаво.
• Таҳлил ва ҷудокунии спам дар почта.
• Нақлиётҳои худидорашаванда.
Зеҳни сунъӣ ва оянда
Ҳоло, якчанд мутахассисон дар соҳаи илмҳои компютерӣ кӯшиш доранд, ки зеҳни сунъӣ-и қавӣ (AGI – Artificial General Intelligence) созанд, ки қодир бошад мисли инсон фикр кунад ва ҳамаи вазифаҳоро иҷро намояд. Аммо, то имрӯз чунин зеҳни сунъӣ вуҷуд надорад ва вақти зарурӣ барои эҷод кардани онро низ маълум нест.
Истифодаи зеҳни сунъӣ дар соҳаҳои гуногун:
1. Тиб: Ташхиси бемориҳо, таҳияи доруворӣ, ҷарроҳии роботӣ, таҳлили тасвирҳои тиббӣ.
2. Тиҷорат ва молия: Пешгӯии бозор, худкорсозии хидматрасонӣ ба мизоҷон, ошкор кардани қаллобӣ.
3. Нақлёт: Мошинҳои худидорашаванда, беҳтарсозии боркашонӣ, системаҳои нақлоти интеллектуалӣ.
4. Маориф: Омӯзиши фардӣ, таҳқиқи худкори вазифаҳо, омӯзгорони маҷозӣ.
5. Маркетинг: Таҳлили рафтори истеъмолкунандагон, чат-ботҳо, маъракаҳои таблиғотии зеҳни сунъии худкор.
6. Саноат: Зеҳни сунъӣ дар равандҳои кории роботҳои техникӣ, пешгӯии хизматрасонии техникӣ, назорати сифат.
7. Амният: Шинохти чеҳраҳо, киберамният, таҳлили рафтори корбарон.
Хулоса, зеҳни сунъӣ ва технологияҳои марбут ба он дар ҷаҳони муосир як қисми ҷудонашавандаи рушди илмӣ ва технологӣ мебошанд. Ин технологиҳо дар ҳолати кунунӣ бо суръат рушд мекунанд ва таъсири амиқе ба ҳамаи соҳаҳои ҳаёти инсонӣ доранд. Аз соҳаи тиб ва саноат то маърифати инсон ва равандҳои кории ҳаррӯза, зеҳни сунъӣ бо роҳҳои гуногун ба муваффақиятҳои бузург дар ташаккул ва рушди соҳаҳои иқтисодӣ кӯмак мекунад.
Махсусан, агар системаҳои зеҳни сунъӣ, ки дар боло зикр шуд, ба таври васеъ дар иқтисоди миллӣ ва соҳаҳои асосии кишвар татбиқ шаванд, пешрафти иқтисоди рақамии кишвар бо суръат афзоиш хоҳад ёфт. Системаҳое, ки на танҳо барои рушди фардӣ, балки барои рушд ва навовариҳои иҷтимоии соҳаҳо истифода мешаванд, метавонанд дар таҳкими иқтисоди миллӣ нақши муҳим дошта бошанд.
Мисол, дар соҳаи тиб, системаҳое, ки аз зеҳни сунъӣ барои ташхиси бемориҳо ва таҳияи доруворӣ истифода мешаванд, метавонанд дараҷаи сиҳатии аҳолиро беҳтар кунанд, барои кам кардани хатари бемориҳо кӯмак расонанд ва дар навбати худ арзиши хизматрасонии тиббиро барои давлат ва шаҳрвандон поин баранд.
Дар соҳаи тиҷорат ва молия, истифодаи зеҳни сунъӣ дар таҳлили рафтори истеъмолкунандагон ва пешгӯии раванди бозор метавонад шароити беҳтаре барои фаъолиятҳои тиҷоратӣ ва стратегияи иқтисодӣ муҳайё кунад, ки дар натиҷа метавонад ба суръат ва самаранокии рушди иқтисодӣ мусоидат кунад.
Технологияҳои зеҳни сунъӣ дар соҳоти нақлиёт ва инфрасохтор ҳам бо истифода аз нақлиёти худидорашаванда ва системаҳои интеллектуалӣ барои идоракунии роҳҳо ва ҳаракати одамон ва борҳо, қобилиятҳои зеҳни сунъӣ дар бораи таҳлили маълумотҳои нақлиётӣ барои беҳтар кардани системаи нақлиёт таъсири амиқ хоҳанд дошт.
Дар маҷмӯъ, истифодаи зеҳни сунъӣ дар соҳаҳои гуногун на танҳо барои пешрафти технологӣ, балки барои рушди иқтисоди рақамӣ ва таъмини рушди устувори иқтисоди миллӣ аҳамияти калидӣ дорад. Бо вуҷуди ин, барои татбиқи комил ва муваффақонаи зеҳни сунъӣ дар соҳаҳои мухталиф, бояд таҳқиқот ва саъю кӯшишҳои бештар дар ҷиҳати омода кардани инфрасохтор ва ба коргирии манбаъҳои инсонӣ дар ҳамаи сатҳҳои иқтисодиёт анҷом дода шавад.
Декани факултети механикаю математика,номзади илмҳои техникӣ, дотсент Қосимов И.Л.
